Konferencja w Wannsee - 20 stycznia 1942 r.
Konferencja w Wannsee - 20 stycznia 1942 r.
Już niedługo kolejna, 83. rocznica słynnej konferencji w Wannsee. 20 stycznia 1942 r. czołowi niemieccy prominentni urzędnicy państwowi, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha zebrali się w okazałej willi przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie, by przypieczętować los europejskich Żydów oraz ustalić "techniczne szczegóły" ostatecznego rozwiązania. Warto przypomnieć historię tej konferencji, w szczególności w związku ze zbliżającą się inną rocznicą - 80. rocznicą wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego i zagłady KL Auschwitz-Birkenau.
W lipcu 2023 r. miałem okazję odwiedzić to miejsce - przyznam, że zrobiło na mnie piorunujące wrażenie. Z jednej strony - piękne okoliczności przyrody - spokojna tafla jeziora, kołyszące się na niej łódki, a wokół cisza, zieleń. Z drugiej zaś strony - dom, w którym omówiono Endlösung der Judenfrage. Obecnie w tym miejscu urządzone jest muzeum poświęcone konferencji: "Gedenk- und Bildungsstaette Haus der Wannsee-Konferenz": https://www.ghwk.de/en/
Tutaj garść fotografii z moich odwiedzin:
 |
| Plakat konferencji z 2012 r. |
W związku z tym zapraszam Państwa do lektury artykułu Rafała Graczyka - mojego serdecznego przyjaciela, który właśnie na tę konferencję w 2012 r. go przygotował:
Rafał Graczyk [1]
Zarys konferencji w Wannsee
Przedmiotem artykułu jest problematyka konferencji z 20 stycznia 1942 roku, która zgromadziła prominentnych działaczy hitlerowskiej III Rzeszy. Decyzje przez nich podjęte były doprecyzowaniem planu Zagłady Żydów europejskich i zmieniły nieodwracalnie wygląd Starego Kontynentu.
Zanim przejdę do omawiania tajnej
narady w Wannsee, chciałbym ukazać tło zaistniałych wydarzeń. Taktyka nazistów
względem ludności żydowskiej polegała na odwróceniu uwagi społeczeństwa od faktycznych
źródeł jego nieszczęść i skierowaniu gniewu m.in. przeciwko Żydom ukazywanym
jako finansjera grabiąca lud[2].
Żydów przedstawiano także jako współwinnych klęski Niemiec w czasie I wojny
światowej[3].
Wedle nazistów z Adolfem Hitlerem na czele ludność żydowska była gorsza rasowo
i przez zanieczyszczanie narodów Europy uniemożliwia prawidłowy rozwój
polityczny i kulturalny narodów, a zwłaszcza narodu niemieckiego[4].
Ciekawe światło na upaństwowiony antysemityzm w III Rzeszy rzuca wypowiedź jej
przywódcy: „Trzeba mieć wroga widzialnego, nie tylko nie widzialnego”.
Antysemityzm w Niemczech hitlerowskich był ważnym instrumentem walki o
ujarzmienie narodów i zdobycie hegemonii światowej[5]. Jego
wyrazem były Ustawy Norymberskie, przymuszanie do emigracji, grabież majątku
żydowskiego. Podczas wojny zaś doszło do niewyobrażalnych zbrodni. Taki
rezultat, jak stwierdził podczas procesu
przed Trybunałem w Norymberdze gen. Erich von dem Bach-Zelewski „był nieunikniony, jeżeli
głosiło się lata całe, dziesiątki lat, iż rasa słowiańska jest rasą niższą, a
Żydzi nie są nawet ludźmi”[6].
Przechodząc już do tematyki bezpośrednio związanej z konferencją w Wannsee, należy podkreślić, że w wyniku podbojów Niemcy nazistowskie rozciągnęły swoje panowanie nad rozległymi terytoriami, które były zaludnione przez kilka milionów Żydów. Polityka dyskryminacji prowadzona w czasach pokoju przez III Rzeszę wobec ludności żydowskiej, w warunkach wojennych zaczęła się przemieniać w politykę ludobójstwa. Doniosłym dokumentem o walorze prawnym, który wskazywał nowy kierunek działań władz nazistowskich było pełnomocnictwo udzielone 31 lipca 1941 roku przez Hermanna Göringa, jednego z najbardziej wpływowych ludzi w państwie Adolfa Hitlera, Reinhardowi Heydrichowi, szefowi policji bezpieczeństwa oraz SD. Podpis Göringa, któremu wódz III Rzeszy udzielił szerokich uprawnień, upoważniał Heydricha do przygotowania »ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej strefie wpływów w Europie« odpowiednio do »warunków czasowych«[7].
Przeprowadzenie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej wymagało skoordynowanych działań różnych organów państwa nazistowskiego. Dlatego Reinhard Heydrich zdecydował się zwołać najważniejszych przedstawicieli III Rzeszy. Pierwotnie konferencja miała się odbyć 9 grudnia 1941 roku, jednak termin ten uległ przesunięciu ze względu na włączenie się USA do wojny po ataku Japonii na Pearl Harbor. W konsekwencji odbyła się ona 20 stycznia 1942 na obrzeżach Berlina. Przenieśmy się zatem do pięknej willi położonej nad skutym wówczas lodem, malowniczym Jeziorem Wannsee (Więzno). Wówczas w tym obiekcie mieściła się siedziba Komisji Międzynarodowej Policji Kryminalnej (Am Grossen Wannsee 56-58). Około południa w jadalni berlińskiej willi odbyło się dość krótkie, bo półtoragodzinne, zebranie przedstawicieli SS, NSDAP oraz ministerstw Rzeszy, którego tematem było „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Reinhard Heydrich, organizator i przewodniczący spotkania, miał na celu ugruntowanie swej kierowniczej pozycji w zakresie deportacji ludności żydowskiej oraz włączenie ważnych ministerstw oraz urzędów partyjnych w przygotowania do wymordowania Żydów europejskich. Jednocześnie chciano zażegnać konflikty cywilnej administracji okupacyjnej w Polsce oraz w prowincji »Ostland« z miejscowymi dowódcami SS .Goście konferencji nie mieli podejmować decyzji odnośnie ocalenia bądź wymordowania Żydów. Celem spotkania było jedynie opracowanie sposobów wykonania rozkazów Hitlera[8].
Zaproszeni goście
W konferencji
uczestniczyli[9]:
Dr Josef Bühler - ur. 16 lutego 1904 w
niemieckim Bad Waldsee, w wielodzietnej rodzinie. Po uzyskaniu wykształcenia
prawniczego pracował razem z Hansem Frankiem. W 1932 roku uzyskał stopień
doktora, w następnym roku został mianowany Ministrem Sprawiedliwości Bawarii, a
niedługo potem zasilił szeregi NSDAP. Po zajęciu części Polski przez Niemców objął funkcję szefa rządu Generalnego Gubernatorstwa, będąc jednocześnie
zastępcą Hansa Franka. Jako reprezentant najwyższych władz okupacyjnych na ziemiach
polskich odpowiadał za zbrodnie nazistowskie na polskiej ludności oraz grabież
mienia, w tym wielu dzieł sztuki. Na konferencji w Wannsee reprezentował Generalnego Gubernatora. W czasie obrad
naciskał na Heydricha, aby ostateczne rozwiązanie rozpoczęło się od terenów GG,
gdzie nie istniały „problemy transportowe”. Nalegał na szybkie rozwiązanie
kwestii żydowskiej na podległym mu terytorium.
 |
| J. Buehler |
Adolf Eichmann - przedstawiciel
Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Ur. w 1906 r. w Solingen w Niemczech w
protestanckiej rodzinie. Za namową ojca Adolf próbował studiować inżynierię
(elektrotechnika i budowa maszyn), lecz nie ukończył studiów ze względu na brak
postępów w nauce. Początkowo pracował w firmie swojego ojca (1925-1927), w
miejscu zamieszkania, w Linzu. Od 1927 r. był przedstawicielem handlowym, a
później zaopatrzeniowcem. Zajmował się dostawami paliwa do stacji benzynowych.
Od lat 30. pnąc się w górę w strukturach władzy nazistowskiego państwa planował
jak pozbyć się osób narodowości żydowskiej. W czasie wojny jako wysoki rangą
funkcjonariusz SS był z jednym z organizatorów Holocaustu. Opracował Zagładę
Żydów od strony logistycznej, współpracując z policją kryminalną, Gestapo,
Ministerstwem Spraw Zagranicznych, Gauleiterami, SD, SS i innymi agencjami
którą to misję powierzył mu Reinhard Heydrich. Tytułem przykładu wystarczy
powiedzieć, iż przewodniczył akcji deportacji 437 000 węgierskich Żydów do
Auschwitz i innych obozów. Na konferencji w Wannsee był protokolantem, a także
przedłożył zebranym gościom tabelę zawierającą liczbę Żydów przebywających w
Europie, z podziałem na poszczególne kraje.
 |
| A. Eichmann |
Dr Roland Freisler – reprezentant
Ministerstwa Sprawiedliwości Rzeszy, ur. w 1903 r. w Celle, brał udział w I
wojnie światowej, w trakcie której zawarł dobre kontakty z bolszewikami. W 1922
roku, dwa lata po powrocie do Niemiec, uzyskał tytuł doktora nauk prawniczych
na Uniwersytecie w Jenie. Był adwokatem, angażującym się w polityczne sprawy karne.
W 1925 r. wstąpił do NSDAP. Pełnił wysokie funkcje w pruskim Ministerstwie
Sprawiedliwości. Następnie został sekretarzem stanu w połączonym Pruskim
Ministerstwie Sprawiedliwości i Ministerstwie Sprawiedliwości Rzeszy. Był
odpowiedzialny m.in. za kwestie personalne, ustawodawstwo karne i wykonywanie
kar. W sierpniu 1942 roku został przewodniczącym Trybunału Ludowego, gdzie
zyskał przydomek „wieszającego sędziego” za skazanie ponad 1200 przeciwników
politycznych, zazwyczaj na śmierć.
 |
| R. Freisler |
Reinhard
Heydrich – szef Policji Bezpieczeństwa (SiPo) i SD (służby bezpieczeństwa). Urodzony w Halle
jako syn kompozytora i dyrektora konserwatorium, ukończył katolickie gimnazjum.
W 1931 roku, po wyrzuceniu go z armii w stopniu porucznika, wstąpił do NSDAP i
SS. Himmler powierzył mu zadanie stworzenia policji bezpieczeństwa, która
miałaby obserwować przeciwników politycznych. Od X 1939 r. pełnił funkcję szefa
Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) i w ten sposób podlegały mu
najważniejsze służby bezpieczeństwa i policyjne III Rzeszy. W okupowanej Polsce
nakazał gettoizację wszystkich Żydów. Po ataku na Związek Sowiecki wydał rozkaz
specjalnie sformowanym jednostkom, tzw. Einsatzgruppen, w którym nakazywał
wymordowanie Żydów zastanych na okupowanych terenach. Na kilka miesięcy przed
konferencją w Wannsee został mianowany Protektorem Czech i Moraw. To on
opracował plan zabicia 11 milionów Żydów europejskich, co zostało mu zlecone
przez Hermana Goringa. Ów plan przedstawił na konferencji, z jednoczesną prośbą
„stosowne wsparcie” przez reprezentowane na konferencji ministerstwa.
 |
| R. Heydrich |
Otto Hofmann –
przedstawiciel Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS – urodzony w Innsbrucku
w 1896 roku jako syn kupca. Uczestniczył w walkach I wojny światowej. Po
powrocie do Niemiec szybko wstąpił do NSDAP, następnie do SS, gdzie zrobił
szybką karierę. W okupowanej Polsce był odpowiedzialny za brutalne niemieckie
osadnictwo, „zniemczanie” polskich dzieci. W Wannsee domagał się sterylizacji
tzw. „mieszańców”.
 |
| O. Hoffmann |
Dr Gerhard
Klopfer – Kancelaria Partii NSDAP – ur. koło Lubania jako syn rolnika. Studiował
prawo i ekonomię w Jenie i Wrocławiu. Doktorat z prawa obronił w 1927 roku. Wcześniej
zgłosił się ochotniczo do wojska w 1923 roku. Był sędzią sądu rejonowego.
Pracował w Gestapo, SS, w biurze Rudolfa Hessa. W 1938 roku jako radca
ministerialny zajmował się wywłaszczaniem żydowskich przedsiębiorstw. Od 1941 r.
jako dyrektor ministerialny i kierownik Wydziału Prawa Państwowego w ówczesnej
Kancelarii Partyjnej NSDAP pod zwierzchnictwem Martina Bormanna był
odpowiedzialny m. in. za problemy rasowe i narodowościowe, politykę gospodarczą,
współpracę z RSHA i zasadnicze kwestie polityki okupacyjnej.
 |
| G. Klopfer |
Wilhelm Kritzinger – reprezentował Kancelarię Rzeszy (podsekretarz stanu) – urodzony w 1890 syn pastora. Walczył w czasie I Wojny Światowej. Ukończył studia prawnicze. Pełnił funkcje asesora, następnie pracował w Ministerstwie Sprawiedliwości. W 1938 roku zasilił szeregi NSDAP, następnie zaczął pracować w Kancelarii Rzeszy, gdzie zajmował coraz wyższe stanowiska, by w końcu 1942 roku zostać sekretarzem stanu. Pracował nad ustawami legalizującymi przestępcze działania nazistów, np. na przełomie lat 1939 i 1940 brał udział w przygotowywaniu rozporządzeń przeciwko „szkodnikom narodu” i w 11. rozporządzeniu do ustawy o obywatelach Rzeszy, które stało się podstawą do grabieży mienia niemieckich Żydów przed deportacją. Jako jedyny z zebranych wyrażał wątpliwości co do projektu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, jako że Hitler zapewnił go, że tak drastyczne środki nie będą zastosowane. Heydrich odpowiedział, że Hitler oficjalnie nie popiera takiej polityki, jednak podjęta w sekrecie decyzja wymordowania Żydów obliguje go do poparcia tego projektu nawet bez pisemnego rozkazu Hitlera. Najstarszy uczestnik konferencji.
 |
| W. Kritzinger |
Dr Rudolf
Lange – przedstawiciel Policji Bezpieczeństwa i SD. urodzony w Weißwasser,
okręgu legnickim, syn inspektora budowy kolei. Ukończył prawo. W 1934 roku, w
rok po wstąpieniu do Gestapo, uzyskał tytuł doktora nauk prawniczych. Następnie
członek NSDAP i SS. W czerwcu 1941 Lange
został przeniesiony do Rygi, gdzie otrzymał funkcję szefa Gestapo i Sipo. Był
członkiem Einsatzgruppe A., w ramach której współuczestniczył w wymordowaniu
kilkudziesięciu tysięcy Żydów łotewskich, austriackich i niemieckich. Choć był
najmłodszym uczestnikiem konferencji w Wannsee i nie najwyższym rangą SS-mannem
(major), Heydrich cenił go ze względu na „doświadczenie” zdobyte w Rydze i
wyższe wykształcenie.
 |
| R. Lange |
Dr Georg
Leibbrandt - Ministerstwo Rzeszy dla Okupowanych Ziem Wschodnich. Urodzony
nieopodal Odessy syn rolnika. Studiował teologię, filozofię, historię i ekonomię.
W 1927 roku uzyskał stopień doktora filozofii. Był laureatem
stypendium Rockefellera, dzięki czemu mógł studiować w USA i Francji. W NSDAP
zajmował się sprawami zagranicznymi. Od 1938 r. był członkiem Trybunału
Ludowego. Przewodniczył również Głównemu
Wydziałowi ds. Polityki w Ministerstwie Rzeszy dla Okupowanych Ziem Okupowanych.
W październiku 1941 spotkał się z Reinhardem Heydrichem w sprawie włączenia
wszystkich Żydów do programu "ostatecznego rozwiązania".
 |
| G. Leibbrandt |
Martin Luther
– przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych (podsekretarz stanu). Do
NSDAP wstąpił w 1933 r. Był bliskim współpracownikiem Joachima von Ribbentropa,
który, po zajęciu stanowiska Ministra Spraw
Zagranicznych, zatrudnił Luthra w swoim biurze. Był łącznikiem między MSZ a SS.
Od strony dyplomatycznej zabezpieczał późniejsze deportacje ludności
żydowskiej. O przebiegu konferencji w Wannsee wiemy dzięki zachowanej kopii
protokołu Martina Luthra, odnalezionej w 1947 roku przez aliantów.
 |
| M. Luther |
Dr Alfred
Meyer – kolejny po Georgu Leibbrandtcie przedstawiciel Ministerstwa Rzeszy dla
Okupowanych Ziem Wschodnich. Urodzony w Getyndze jako syn Radcy Stanu i Radcy
Budowlanego. Uczestnik walk I Wojny Światowej. Zajmował się handlem, studiował
ekonomię polityczną. W 1922 uzyskał tytuł doktora nauk politycznych. W kwietniu 1928 r. wstąpił do NSDAP. Do 1941
roku piastował różne wysokie funkcje w administracji III Rzeszy. W 1941, po
ataku III Rzeszy na ZSRR, Meyer otrzymał stanowisko zastępcy Alfreda Rosenberga
jako szefa Ministerstwa Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Meyer
był odpowiedzialny za departamenty zajmujące się polityką, administracją i
ekonomią. W związku z pełnioną przez siebie funkcją ponosi on pełną
odpowiedzialność za zbrodnie popełnione przez Niemców na terytoriach
okupowanych.
 |
| A. Meyer |
Heinrich Mueller – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, szef Gestapo. Syn żandarma, uczestnik walk w czasie I Wojny Światowej. W strukturach policji monachijskiej zajmował się zwalczaniem organizacji komunistycznych. Od 1934 w SS, następnie w Gestapo, którego szefostwo objął we wrześniu 1939 roku. Dowodził tłumieniem wszelkich form oporu wobec hitlerowskich władz. Wydawał rozkazy zbrodniczym jednostkom Einsatzgruppen. Osobiście przesłuchiwał też ważniejszych więźniów Gestapo m.in. w 1943 r. generała "Grota" Roweckiego. Był przełożonym Adolfa Eichmanna.
 |
| H. Mueller |
Erich Neumann
– Urząd Pełnomocnika ds. Planu Czteroletniego - Urodzony w Forst (Dolne Łużyce)
jako syn fabrykanta. Ukończył studia prawnicze. Uczestnik walk na frontach I
Wojny Światowej. W V 1933 r. wstąpił do NSDAP, w VIII 1934 r. do SS jako SS-Sturmbannführer.
Do 1935 roku zajmował różne stanowiska w
pruskiej administracji. W X 1936 r. zaczął pracować w Urzędzie Pełnomocnika d/s
Planu Czteroletniego Hermanna Göringa. W listopadzie 1938 był uczestnikiem
narady u Göringa w sprawie „aryzacji gospodarki” oraz oznakowania i izolacji
Żydów. 20 I 1942 r, Neumann reprezentował na konferencji w Wannsee ministerstwa
gospodarki, pracy, finansów, żywienia, komunikacji oraz uzbrojenia i amunicji.
Żądał przejściowego zaniechania deportacji żydowskich robotników z przedsiębiorstw
ważnych z punktu widzenia przemysłu zbrojeniowego Rzeszy.
 |
| E. Neumann |
Dr Eberhard
Schöngarth – reprezentant SD i Policji Bezpieczeństwa (którym szefował
m.in. w Generalnym Gubernatorstwie z
siedzibą w Krakowie). Urodzony w Lipsku jako syn kierownika budowy. Od 1922 w
NSDAP i SA. Od 1929 roku doktor nauk prawniczych, wkrótce sędzia pomocniczy. Od
1933 r. w SS. Od III 1941 r. szefował w GG SD i Policji Bezpieczeństwa, przez
co był odpowiedzialny za terror stosowany wobec polskiej i żydowskiej ludności
cywilnej. Dr Schöngarth działał
również w Galicji, gdzie doprowadził do zabicia 4 tysięcy Żydów, a także
prowadził akcję aresztowania i zamordowania dwudziestu pięciu polskich profesorów
uczelni lwowskich na Wzgórzach Wuleckich we Lwowie. Zaproszony na konferencję
jako kolejny, po dr Lange, specjalista od masowych zabójstw.
 |
| E. Schoengarth |
Dr Wilhelm
Stuckart – przedstawiciel Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (sekretarz
stanu).
Urodzony w Wiesbaden jako syn urzędnika kolei. W 1928 roku został doktorem nauk
prawnych, praktykował później jako sędzia sądu rejonowego, następnie
jako adwokat w Szczecinie. Był członkiem NSDAP. W 1933 r. piastował funkcję
prezydenta Szczecina. Pracował w Pruskim Ministerstwie Nauki, Ministerstwie Nauki Rzeszy, wreszcie w
Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Nauki Rzeszy, zaś od 1935 r. w Ministerstwie
Spraw Wewnętrznych Rzeszy. Był współautorem norymberskich ustaw rasowych, brał
udział w 1940 r. w przygotowaniach do pozbawienia Żydów niemieckiego
obywatelstwa. 20 I 1942 r. proponował jako uczestnik konferencji w Wannsee
przymusową sterylizację „mieszańców” oraz obligatoryjne rozwody „mieszanych
małżeństw”. \
 |
| W. Stuckart |
Podsumowując listę zaproszonych gości można zauważyć pewne ponure prawidłowości. Po pierwsze, zebrali się przedstawiciele ówczesnej „elity” III Rzeszy – reprezentanci ministerstw, przedstawiciele pełnomocnika ds. planu 4-letniego, Generalnej Guberni, kancelarii partyjnej, kancelarii Rzeszy, centralnych urzędów SS oraz przedstawiciele policji bezpieczeństwa w GG i „Ostland”. Po drugie, co charakterystyczne, duża liczba uczestników była dobrze wykształcona – na 15 osób aż ośmiu mogło się pochwalić tytułem doktora, tyleż samo było prawnikami.
Przebieg konferencji
O tym, że konferencja w ogóle miała miejsce oraz o jej przebiegu wiemy z jedynej zachowanej kopii protokołu, którą odnaleźli alianci w 1947 roku. Wynika z niej, iż zebranie miało głównie charakter informacyjny. Wypełnił go przede wszystkim referat Heydricha, który pozwala poznać zasięg planowanych akcji ludobójczych[10]. Adolf Eichmann podczas procesu w latach 1960/1961 zeznał, iż uczestnicy konferencji otwarcie rozmawiali o wymordowaniu wszystkich Żydów, nie uciekając się do eufemizmów[11]. Tekst protokołu został jednak zmodyfikowany, aby nie zawierać brutalnych sformułowań[12]. Na początku obrad Heydrich poinformował swoich gości, iż „marszałek Rzeszy Goring udzielił mu pełnomocnictw odnośnie poczyninia przygotowań do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie i zaznaczył, że zwołano tę konferencję w celu wyjaśnienia podstawowych problemów”[13]. Tym problemem było uzyskanie jednolitego poglądu wszystkich centralnych władz w przedmiocie mającego się dokonać ludobójstwa, w szczególności załagodzenie konfliktu między administracją cywilną a paramilitarnymi jednostkami SS[14]. Reinhard Heydrich, jako szef policji bezpieczeństwa i SD już na początku oznajmił, iż odpowiedzialnymi za opracowanie planu Zagłady będą jego szef Heinrich Himmler oraz on sam. Następnie nie omieszkał pochwalić się dotychczasowymi postępami w „walce (…) z przeciwnikiem”, jak to zostało ujęte w protokole[15]. Precyzyjnie rzecz ujmując, powiedział ilu Żydów doprowadzono do przymusowej emigracji z terytorium Niemiec, podkreślając jakie trudności wynikały z tego faktu.
Kolejno Heydrich przedstawił, iż aktualnie, za zgodą Hitlera, wysyła się „Żydów na Wschód”[16], gdzie są umieszczani w tzw. obozach przejściowych, skąd zostaną odtransportowani „jeszcze dalej na wschód”[17]. Trzeba ze smutkiem podkreślić, iż określenie „na wschód” było wówczas kryptonimem Zagłady. Szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy stwierdził, że transporty Żydów na wschód należy uważać jedynie za tymczasowe kroki, chociaż jednocześnie mające ważne znaczenie, ponieważ „gromadzimy tu praktyczne doświadczenia, niezbędne w związku ze zbliżającym się ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”[18]. A zatem systematyczne rugowanie Żydów z Europy następowało w następujących etapach – 1) przymusowa emigracja, 2) mordowanie w masowych egzekucjach, 3) ludobójstwo w specjalnych obozach śmierci. Szczegóły 3 etapu były omawiane w czasie konferencji w Wannsee.
Ostatecznemu rozwiązaniu miało być poddanych 11 milionów Żydów – tą statystykę sporządził Adolf Eichmann. Przedstawił zebranym ilu Żydów zamieszkiwało dany kraj w Europie – przykładowo było ich 5 milionów na podbitych przez III Rzeszę terenach Związku Sowieckiego, 200 w Albanii, zaś Estonia była „Judenfrei”, czyli wolna od Żydów. „W trakcie praktycznej realizacji ostatecznego rozwiązania zostanie Europa przeszukana z Zachodu na Wschód” – stwierdzono na konferencji[19]. W Wannsee zastanawiano się nad trudnością w sprowadzeniu Żydów z danego terytorium Europy. I tak Eichmann zanotował, że nie będzie problemem wywózka mężczyzn, kobiet i dzieci żydowskich ze Słowacji, Chorwacji, Rumunii czy nawet Francji. W odniesieniu do wszystkich państw okupowanych czy pozostających w strefie wpływów III Rzeszy polecono przedsięwziąć odpowiednie działania połączonym siłom niemieckiego MSZ i Policji Bezpieczeństwa. W przypadku Generalnego Gubernatorstwa zastępca Hansa Franka, dr Joseph Buhler domagał się, ażeby od tego terytorium rozpocząć „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”. Argumentował to faktem, iż nie będzie większych problemów z przetransportowaniem Żydów do nieodległych miejsc kaźni[20]. Kryterium branym pod uwagę przy kwalifikacji danej osoby jako Żyda była wyznawana religia.
Nadmieniono ponadto, iż część Żydów zdolnych do pracy zostanie skierowanych do niewolniczej pracy przy budowie dróg na Wschodzie. Tych, którzy przeżyją morderczą pracę, należy „poddać odpowiedniemu traktowaniu”[21]. Uczestnicy konferencji zdawali sobie zatem sprawę, iż planuje się zabicie wszystkich Żydów w Europie[22]. Doktorzy Buhler oraz Meyer zasugerowali, ażeby przygotowania do przeprowadzenia ludobójstwa odbywały się w tajemnicy przed miejscową ludnością, ażeby jej nie niepokoić.[23]
Wyjątkiem, ale tylko propagandowym, od decyzji wymordowania całej populacji żydowskiej było postanowienie o utworzeniu getta dla Żydów powyżej 65. roku życia. Uzgodniono, iż umieści się ich w obozie w czeskiej miejscowości Teresin. Do osobnych gett mieli także trafić ciężko poszkodowani żydowscy inwalidzi wojenni oraz Żydzi odznaczeni orderami wojennymi. Getto w Teresinie miało stworzyć pewne pozory że władze hitlerowskie nie likwidują wszystkich Żydów. Jak stwierdził Eichmann kilka miesięcy po konferencji, „czyni się tak, aby zachować twarz wobec świata”[24]. Rok po konferencji w Wannsee Żydów z Teresina zaczęto wywozić stopniowo do Oświęcimia[25]. Niemniej, dopóki istniał ów propagandowy obóz, zaproszono tam delegację Czerwonego Krzyża, aby pokazać, że Żydzi są traktowani w sposób humanitarny[26].
Znaczną część protokołu zajmują pewne propozycje dotyczące traktowania tzw. mieszańców oraz małżeństw, w których jednym z małżonków jest osoba pochodzenia żydowskiego. Postanowiono, że eksterminacja dokona się z uwzględnieniem przepisów tzw. Ustaw Norymberskich. Ów akt prawny oprócz Żydów wyróżniał w sposób absurdalny kilka grup społecznych. Pierwszą grupą byli tzw. mieszańcy I stopnia. Trzeba było mieć dwóch dziadków Żydów, aby przynależeć do tej kategorii. Co do zasady traktowano ich jak Żydów, poza 2 wyjątkami; każdy z wyjątków musiał spełniać określone kryteria oraz wykazać się szczególnymi zasługami. Drugą grupę tworzyli tzw. mieszańcy II stopnia – aby zakwalifikować się do tej grupy należało mieć jednego dziadka Żyda. Generalnie mieszańców II stopnia uważano za aryjczyków, chyba że „pochodzą z rodzin, gdzie zarówno ojciec jak i matka są mieszańcami lub ich charakterystyczny wygląd zewnętrzny wyraźnie wskazuje na to, że dany mieszaniec drugiego stopnia jest Żydem lub gdy szczególnie negatywna opinia władz policyjnych i politycznych daje dowód na to, że mieszaniec drugiego stopnia przez swój stan emocjonalny i zachowanie zalicza się do Żydów”[27]. Następnie omówiono sytuację małżeństw : Żydów i aryjczyków – takie małżeństwa miały być rozbite, poprzez zamordowanie żydowskiego małżonka albo skierowanie go do getta; tak samo potraktowano małżeństwa mieszańców I stopnia i aryjczyków; dzieci z takiego małżeństwa były mieszańcami II stopnia i jako takie były uważane za aryjskie; małżeństwa pomiędzy dwoma mieszańcami I stopnia lub I stopnia i Żydem wraz dziećmi miały zostać wymordowane lub przetransportowane do getta; identycznie było ze związkiem małżeńskim między mieszańcem I stopnia i mieszańcem II stopnia wraz z potomstwem albowiem stwierdzono, że dzieci te „wykazują zdecydowanie więcej cech rasy żydowskiej niż mieszańcy drugiego stopnia”[28]. Owe ludobójcze koncepcje, w odniesieniu do tzw. „mieszańców” na szczęście nie otrzymały mocy wiążącej ze względu na brak porozumienia między Heydrichem a Stuckartem. Znalezienie kompromisu przełożono na późniejszy termin.
Konflikt między Heydrichem a Stuckartem miał charakter kompetencyjny, albowiem ten pierwszy reprezentował radykalną organizację jaką była SS, natomiast drugi był przedstawicielem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W przedmiocie traktowania tzw. mieszańców oraz żydowskich małżonków w małżeństwach mieszanych dr Stuckart zasugerował, aby poddać ich wszystkich przymusowej sterylizacji zamiast masowemu mordowaniu[29].
Warto przez chwilę zastanowić się nad pobudkami, którymi kierowali się uczestnicy konferencji. Adolf Eichmann uczynił w protokole zapis o „walce prowadzonej z nieprzyjacielem”[30]. Dr Buhler stwierdził natomiast, że „Żyd stanowi duże niebezpieczeństwo jako nosiciel epidemii i poza tym wywołuje stale zaburzenia w gospodarczej strukturze kraju z powodu ciągłego uprawiania pokątnego handlu”[31]. Generalnie wszystkich cechowała nienawiść do Żydów, skoro zaakceptowali koncepcję „ostatecznego rozwiązania”. Czy przynajmniej niektórzy uczynili to ze strachu przed gniewem Hitlera dysponującego aparatem terroru? Jest to raczej wątpliwe – wszyscy obecni na konferencji w Wannsee byli nazistami, wyznawcami nieludzkiej ideologii, która w specyficznych okolicznościach zasiana w ludzkich sercach wydała potworny plon.
Konferencja potwierdziła osiągnięty przez SS w roku 1941 sukces w sporze administracyjnym dotyczącym kompetencji w zakresie »rozwiązania kwestii żydowskiej«. Uczestnicy złożyli propozycje oraz sprzeciwy w interesie reprezentowanych przez nich organów administracji, ostatecznie oświadczyli jednak gotowość do współpracy. Tym samym przywódcy niemieckiego aparatu państwowego stali się współsprawcami eksterminacji Żydów[32].
 |
| Strona tytułowa protokołu konferencji |
Następstwa konferencji
Wkrótce po zakończeniu tajnego spotkania rozpoczęły się intensywne przygotowania do ludobójstwa w skali, której świat jeszcze nie widział. Przesiedlenia Żydów do obozów położonych na okupowanych przez Rzeszę terenach zaczęły się już w połowie października 1941 roku. Po Wannsee deportacje nabrały niebywałego rozmachu terytorialnego i intensywności. Transporty do obozów zagłady bądź niewolniczej pracy objęły najpierw ludność żydowską z Niemiec, Austrii i Czechosłowacji[33].
Chociaż przed
konferencją w Wannsee eksterminacja Żydów była rozpoczęta (od grudnia 1941 r.
zabijano ich spalinami w
samochodach-komorach gazowych w obozie w Chełmnie nad Nerem, mordowały również
oddziały Einsatzgruppen), tak po obradach najważniejszych dygnitarzy III Rzeszy
powstały specjalne obozy śmierci, które szybko i systematycznie wyniszczały
ludność żydowską Europy. W GG zagłada Żydów rozpoczęła się wczesną wiosną 1942
roku w obozie w Bełżcu, który był przeznaczony głównie dla Żydów z dystryktu
lubelskiego i galicyjskiego[34]. W
maju tegoż samego roku zaczął funkcjonować nowy obóz zagłady w Sobiborze,
natomiast w lipcu – w Treblince. W obu obozach uśmiercano Żydów z GG i innych
krajów środkowej i zachodniej Europy. Latem 1942 roku zakończono również
rozbudowę obozu koncentracyjnego w Lublinie, tzw. Majdanku, który w szczytowym
okresie mógł pomieścić ok. 100 000 osób[35].
Ludobójstwo ludności żydowskiej nazywano w dokumentach niemieckich „operacją
Reinhard”, na cześć głównego prelegenta konferencji w Wannsee, szefa policji
bezpieczństwa i służby bezpieczeństwa –SD, Reinharda Heydricha.
Epilog
Na koniec pragnąłbym wspomnieć o dalszych losach uczestników tajnej narady w Wannsee[36]. Reinhard Heydrich zmarł w 1942 roku w wyniku infekcji ran, które odniósł podczas zamachu na jego życie dokonanego przez czeski ruch oporu. Dr Rudolf Lange z SS najprawdopodobniej odebrał sobie życie w II 1945 roku w Poznaniu, podczas oblężenia miasta przez wojska sowieckie. Dr Alfred Meyer z Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych Ziem Wschodnich popełnił samobójstwo w maju 1945 roku. Dr Roland Freisler z Ministerstwa Sprawiedliwości zginął w lutym 1945 r. w nalocie bombowym w piwnicy budynku Trybunału Ludowego, którym kierował. Martin Luther z niemieckiego MSZ zmarł w 1945 roku berlińskim szpitalu, w którym się znalazł po pobycie w obozie w Sachsenhausen. Trafił tam, gdyż spiskował przeciwko J. von Ribbentropowi[37].
Wilhelm Kritzinger z Kancelarii Rzeszy zmarł w 1947 roku krótko po zwolnieniu go z alianckiego ośrodka internowania z powodu choroby. W trakcie przygotowań do procesu wyznał, że żałuje zbrodni wymordowania Żydów. Erich Neumann, współpracownik Goringa, zmarł na początku 1948 roku; niedługo przed śmiercią został wypuszczony z więzienia z powodu złego stanu zdrowia. Dr Eberhard Schöngarth – jeden ze specjalistów od masowych egzekucji został stracony w 1946 r. na mocy wyroku brytyjskiego sądu wojskowego – nie ze względu na uczestnictwo w eksterminacji Żydów w Galicji, a z powodu rozstrzelania na jego osobisty rozkaz więźnia wojennego. Dr Josef Bühler został skazany na śmierć i stracony w Krakowie w roku 1948. Stracony został również Adolf Eichmann – w 1962 w Jerozolimie, po procesie przed władzami izraelskimi.
Pozostała część uczestników konferencji w Wannsee w zasadzie spokojnie dożyła swoich dni. Gerhard Klopfer i Georg Leibbrandt zostali wypuszczeni z ośrodka internowania w 1949 r. Dochodzenie przeciwko Klopferowi z Kancelarii NSDAP w sprawie jego uczestnictwa w konferencji w Wannsee zostało zawieszone w roku 1962, dochodzenie wstępne przeciwko Leibbrandtowi z Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych Ziem Wschodnich w tej samej sprawie – już w 1950 r. Niemiecki wymiar sprawiedliwości nie był w stanie udowodnić im osobistej winy. Klopfer dożył roku 1987, Leibbrandt – 1982 r.; oboje osiągnęli wiek ponad 80 lat. Otto Hofmann został skazany w procesie norymberskim przeciwko Głównemu Urzędowi ds. Rasy i Przesiedleń (SS-Rasse- und Siedlungshauptamt ) na 25 lat więzienia o obostrzonym rygorze. Jak wielu innych został jednak ułaskawiony i zwolniony z amerykańskiego zakładu karnego dla zbrodniarzy wojennych w Landsberg am Lech w roku 1954. Hofmann pracował w branży handlowej w Wirtembergii aż do roku 1982 i dożył wieku 84 lat. Dr Wilhelm Stuckart z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych opuścił więzienie w roku 1949 po procesie Wilhelmstrasse, jako że uznano, iż odbył on już swoją karę trzech lat i dziesięciu miesięcy w trakcie aresztu na czas procesu; zginął w wypadku samochodowym w 1953 roku w wieku 51 lat. Niejasny jest los szefa Gestapo Heinricha Müllera. Był widziany jeszcze pod koniec kwietnia 1945 w bunkrze Hitlera. Uznawany jest za zaginionego od początku maja 1945 r.
Podsumowując, w konferencji w Wannsee uczestniczyło wielu wykształconych dygnitarzy III Rzeszy. Wiedza przez nich zdobyta nie została jednak wykorzystana do uczynienia ze świata lepszego miejsca do życia. Lekcja dla nas wszystkich wypływająca z willi w Wannsee polega na konieczności uświadomienia sobie, że człowieczeństwo i ład społeczny buduje się nie tylko na fundamencie zdobywanej wiedzy, lecz przede wszystkim na zakorzenieniu w uniwersalnych wartościach humanistycznych, które wypływają przede wszystkim z chrześcijańskiego dziedzictwa naszego kontynentu.
[1] Autor był wówczas studentem V
roku prawa na WPiA UJ
[2] A. Eisenbach, Hitlerowska
polityka zagłady Żydów, Warszawa 1961, s.16
[3] Ibidem, s. 32
[4] Ibidem, s. 34
[5] Ibidem, s.35
[6] Z wyroku Międzynarodowego
Trybunału w Norymberdze; dok. NO-2610
[7] Strona Domu Konferencji w
Wannsee
[8] Do chwili obecnej
pozostaje niejasne, kiedy najwyższe władze III Rzeszy podjęły wiążącą decyzję o
wymordowaniu Żydów europejskich; pojawiają się głosy, iż miało to miejsce na
posiedzeniu władz z 12.12. 1941 r. ; patrz artykuł z 13 grudnia 1997 r.
opublikowany w Berliner Zeitung, dostępny na stronie : http://www.holocaust-history.org/december-12-1941/
[9] Sylwetki uczestników
opracowane na podstawie biogramów ze strony internetowej Domu Konferencji w
Wannsee:
http://www.ghwk.de/poln/dom_konferencji_w_wannsee.pdf 7.05.2012
[10] A. Eisenbach, op.cit., s
.295
[11] Eichmann na procesie:
„Nie pamiętam dziś wszystkiego, ale dokładnie przypominam sobie, jak pomyślałem
: Zobacz, spójrz tylko na Stuckarta, tego wiecznie przestrzegającego prawa
biurokraty, skrupulatnego i pedantycznego, jaki odmieniony. Język, którego
używał, nie miał nic wspólnego z protokołem prawniczym (…) Dyskutowali otwarcie
o zabijaniu, eliminacji i zniszczeniu (w: R. Rhodes, Mistrzowie śmierci,
Einsatzgruppen, Warszawa 2008, s. 343)
[12] Z materiałów ze strony
internetowej Domu Konferencji w Wannsee
[13] Protokół z konferencji,
s. 2
[14] Z materiałów ze strony internetowej
Domu Konferencji w Wannsee
[15] Protokół… s. 3
[16] Ibidem, s. 5
[17] Ibidem
[18] Ibidem
[19] Protokół z konferencji s.
8
[20] Ibidem, s. 14
[21] Ibidem, s. 8
[22] A. Eisenbach, op.cit.,
s.296
[23] Protokół z konferencji
s.15
[24] A. Eisenbach, op.cit.
s.298
[25] Ibidem, s. 502
[26] Ibidem, s. 584
[27] Ibidem, s. 12
[28] Ibidem, s. 13
[29] „uciążliwa była również
sprawa dość licznych (..) małżeństw mieszanych oraz kwestia mieszańców I i II
stopnia. Zagadnienie to omawiano na konferencjach z 20 I i 6 III 1942 roku, ale
nie było dotąd obowiązujących decyzji rządu hitlerowskiego w tej sprawie.
Wysuwano projekty , m.in. sterylizacji wszystkich mieszańców Rzeszy bądź
skoncentrowania ich w jednym mieście”
(A. Eisenbach, op.cit. , s. 307)
[30] Ibidem, s. 3
[31] Ibidem, s. 15
[32] Z materiałów ze stron
internetowej Domu Konferencji w Wannsee
[33] A. Eisenbach, op.cit. s
299
[34] Ibidem, s. 300
[35] Ibidem, s. 308, 309
[36] Ze strony internetowej
Domu Konferencji w Wannsee
[37] Prawdopodobnie wyłącznie
tym właśnie okolicznościom zawdzięczamy zachowanie w sumie 30 egzemplarzy
protokołu z konferencji (w wersji szesnastej), które dostarczone zostały
Lutherowi po jej zakończeniu. W celu przygotowania procesu przeciwko Lutherowi
zabrano mianowicie akta z jego biura w Ministerstwie Spraw Zewnętrznych w
centrum Berlina; później zdeponowane zostały one w budynkach na obrzeżach
miasta w Berlinie-Lichterfelde, dzięki czemu uniknęły systematycznemu
niszczeniu dokumentacji u schyłku wojny. W 1947 r. zespół Prokuratora
Generalnego USA odnalazł w trakcie przygotowań do procesu norymberskiego
przeciwko czołowym urzędnikom ministerstw dwa akta o tytule »Ostateczne
rozwiązanie kwestii żydowskiej« z biura Luthera – Z materiałów ze strony
internetowej Domu Konferencji w Wannsee http://www.ghwk.de/poln/konferencja-w-wannsee.htm 7.05.2012
Komentarze
Prześlij komentarz